Офицер хаҡлы ялда китаптар яҙа

Дондағы Ростов ҡалаһында йәшәгән яҡташыбыҙ, милләттәшебеҙ Мәхмүт Сәлимов – элекке хәрби, отставкалағы подполковник, Чечен Республикаһындағы хәрби хәрәкәт ветераны. Гражданлыҡ тормошонда ла бик әүҙем кеше булараҡ, ялда ла ҡул ҡаушырып, тыныс ҡына ултырмай, йәмәғәт тормошоноң уртаһында ҡайнай: “Дондағы Башҡортостан яҡташлығы” ойошмаһының рәйесе, Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайының Башҡарма комитеты ағзаһы. Йәштән үк халҡыбыҙ тарихы менән ҡыҙыҡһынған Мәхмүт Бакир улы, хәрби хеҙмәтен тамамлап хаҡлы ялға сыҡҡас, яҙыу менән ныҡлап мауыға башлай. Хәҙер инде ул – биш китап авторы.

Мәхмүт Бакир улы күркәм юбилейын – 65 йәшен ҡаршыланы. Уны ғүмер байрамы менән ихлас ҡотлайбыҙ!

Уҙған йылда Мәхмүт Сәлимовтың “Башҡорт аты” тигән китабы баҫылып сыҡты. Шул айҡанлы гәзиттә автор менән әңгәмә ойошторҙоҡ. Уны интернет-баҫмабыҙҙы ҡарап барыусы дуҫтарға ла тәҡдим итәбеҙ.

– Мәхмүт Бакир улы, башҡорт атына ҡағылышлы тема менән ҡасан ҡыҙыҡһына башланығыҙ?

– Башҡорт халыҡ ижадында ат образы һәм кеше үҙ-ара ныҡ тығыҙ бәйләнгән. Башҡорт өсөн ат хужалыҡта ярҙамсы, ит, ҡымыҙ етештереү сығанағы булған мал ғына түгел, ә, унан да алда, тоғро дуҫ, борон замандарҙа утты-һыуҙы бергә кискән яуҙаш, көрәштәш тә. Йылҡы малы борон-борондан халҡыбыҙ өсөн айырыуса мәғәнәгә эйә булған, тормошонда мөһим урын алып торған. Был тема миңә электән яҡын, ҡыҙыҡһыныуыма 20 йыллап бар инде. Башҡортостанға ҡайтһам, ҡайҙа ғына барһам да, аттарға ҡағылышлы китаптар ҡарай башлайым, ә башҡорт аты тураһында булһа, шунда уҡ һатып алам. Бер ваҡыт ошондай китаптарым 30-ҙан ашып китте. Үҙемә лә тотонорға кәрәк тигән уй күптән моронлап килде, ә республикала беренсе “Башҡорт аты” фестивале ойошторолғас, был уйым нығынды ғына. Әһәмиәтле сараны ул саҡта үҙ күҙҙәрем менән күрергә насип итмәне, әммә ошондай байрам үткәрелеү ваҡиғаһы күңелде ныҡ илһамландырҙы.

Китаптың ниндәй өлөштәрҙән, ниндәй сюжеттарҙан тороро күптән күңелемдә йөрөй ине. Былтырғы, икенсе “Башҡорт аты” фестиваленә саҡырғайнылар, унда Ростовтан килеп етеп булманы. Ниһайәт, быйылғыһында мин ҡатнаша алдым, шуның менән ифрат бәхетлемен. Фестивалгә инде буш ҡул түгел, ә яңы ғына баҫылып сыҡҡан, рус телендә яҙылған “Башҡорт аты” китабын алып барҙым.

– Ниһайәт, ошо китапты яҙырға тотоноуға нимә этәргес булды?

– Беренсе фестиваль уҙғарылғас, Өфөлә ҡоролтай башҡарма комитетының сираттағы ултырышы булды, унда мин дә, һәр саҡтағыса, онлайн тәртибендә ҡатнаштым. Ойошма был мөһим эшкә ниндәй өлөш индерә ала, тигән темаға һөйләштек. Китап сығарыу тураһында ҡарар ҡабул ителде. Был етди бурысты үҙ өҫтөмә алырға әҙер икәнемде белдерҙем, ошондай һөйләшеү булыуы ғына көс булған, баҡтиһәң (йылмая – Р. Ғ.). Шунда сәғәте һуҡты, тип әйтергә була. Һәм мин, ниһайәт, күптәнге уйымды тормошҡа ашырҙым. Эльвира Ринат ҡыҙы Айытҡоловаға рәхмәт, ул был турала республика етәксеһенә хәбәр итте, һөҙөмтәлә баҫманы сығарыуға аҡса бүленде.

– Мәғлүмәт туплағанда нимәгә таяндығыҙ?

– Башҡорт аты – ул шундай ҙур, осһоҙ-ҡырыйһыҙ тема ул, миңә ҡалһа. Ниндәй генә башҡорт ғаиләһенә инмә, һорама, һәр береһендә тиерлек атҡа бәйле үҙ тарихы бар. Халыҡ ижадында күпме өлгөләр табырға була! Бәйет тиһеңме, ҡобайырмы, йырмы, легендалармы, башҡаһымы – иҫәбе-һаны юҡ. Башҡорт аты – ул башҡорт ере, ҡурай, бал ҡорто, бал, Урал батыр, Урал тауҙары кеүек үк, беҙҙең халыҡтың бер символы. Минең уйымса, һәр яҙыусы иң башта ошо темаға яҙырға тейеш, унан ғына – башҡаларын. Хәрби кеше булараҡ, нимә менән сағыштырыр инем быны? Әйтәйек, һәр полктың үҙ байрағы була, йәғни символы. Шул символды юғалттың икән, полк та йәшәүҙән туҡтаны тигән һүҙ, уны тарҡаталар, ә командирҙы хәрби трибунал көтә. Башҡорттоң аты ла ана шундай дәрәжәгә эйә, минеңсә. Ул халҡыбыҙҙың, – һәм бында бер ниндәй арттырыу юҡ, – ҡомартҡыһы! Шул ҡомартҡынан баш ҡаҡтыҡ икән, беҙҙең башҡорт халҡы үҙен дә юғалтырға мөмкин.

Күпме йыр бағышлаған халҡыбыҙ тоғро дуҫына! Китабымда мин ике генә өлгөнө алдым – “Ҡара ат” һәм “Дим буйы бүртә ат”. Бүртә лә ҡара төҫтәге ат, айырмаһы – ҡуңыр төҫтәге төрткөләре.

Бөрйән егеттәре Ағиҙел буйлап һал ағыҙыр булған. Дим тамағында уларҙы, һалды һатып алырға тип, сауҙагәрҙәр көтөп торған. Бөрйән егеттәре артабан Ишембай аша тура юлдан ҡайтырға сыҡҡан. Ә Дим буйҙарында уларҙың килеүенә йәрминкә гөрләткәндәр, һал һатып, аҡсалы булған егеттәр унда бүртә ат һатып алыр булған. Был малҡайҙар көслө, ҙур булыуҙары менән айырылып торған. Тоғро дуҫҡа эйә булыуҙан тыш, Бөрйән егеттәре Дим буйы һылыуҙарына ла күҙ һалған. “Димләү” тигән һүҙ шул саҡтарҙан килеп сыҡҡандыр, тигән фекер ҙә тыуып ҡуя миндә.

– Баҫмаға тыуған яҡтарығыҙҙа ишеткән тарихтар индеме?

– Атайым – Дәүләкән районының Яңы Яппар ауылынан, әсәйем – Шишмәләге Иҫке Ябалаҡлынан. Ауылдар араһы әллә ни йыраҡ та түгел. Яппарҙа тыуғанмын, ә миңә өс ай булғанда, Салауат ҡалаһына йәшәргә күскәнбеҙ. Унан, ағайым ауырығас, саф һауа, ҡымыҙ кәрәк, тип әсәйемдең тыуған ауылына торорға ҡайттыҡ. Бала сағым, үҫмерлек осором Иҫке Ябалаҡлыға бәйле булғанға, уны ла тыуған ауылым тип һанайым. Ошонда туған телемдә иркен һөйләшергә, хеҙмәтте үҙ итергә өйрәндем, аттарҙы яратыуым да шунда яралды.

Яппарға күрше ауылда атайымдың бер туған ағаһы Нурмөхәмәт бабай йәшәне, ул һөйләгән ҡыҙыҡлы тарихтар иҫтә ҡалған. Бабайым һуғыш ветераны ине, аттарҙы ныҡ ярата торғайны. 1953 йылда Мәскәүҙә ВДНХ-ла Дим буйының бүртә аттарын күрһәтеп, башҡорт атын үрсеткән өсөн алтын миҙал да яулаған ул. Китаптағы ҡайһы бер хикәйәләр тап уның исеменә бәйле, уның иҫтәлегенә ижад ителде.

Ә бүртә аттарға бәйле тарих бик һағышлы: Хрущев заманында уларҙы йыйып, колбаса заводына тапшыралар. Тап шунан һуң атайым ғаиләбеҙ менән ҡалаға күсеп китергә ҡарар итә. Бабайымды ла саҡыра, әммә ул тороп ҡала. Артабан үрсетергә өмөт итеп, бер нисә генә бөртөк бүртә атты һаҡлап ҡала ул. Һуңғы бүртә хәҙерге, XXI быуатта ла була әле, тик, ҡыҙғанысҡа ҡаршы, уны Ҡаҙағстан яғына урлап ҡасалар…

– Башҡорт аты булғас, ҡымыҙ тураһында ла яҙмай ҡалмағанһығыҙ.

– Әлбиттә, был ике төшөнсә бер-береһенә тығыҙ бәйле. Иҫке Ябалаҡлы үткән быуаттарҙа илебеҙҙә ҡымыҙы менән дан тотҡан. Бында йәйгеһен әллә нисәмә йөҙ кеше шифа алырға килгән, өйҙәргә фатирға төшкән. Мәҫәлән, 1910 йылда ауылға ҡымыҙ эсеп дауаланырға 900-ҙан күберәк кеше килеп йәшәгән. Санкт-Петербург, Мәскәү, хатта Варшаванан да килгәндәр, араларында 38 университет профессоры, офицерҙар булған. Яҙ етеү менән халыҡ өйҙәрҙе ялт иттереп йыуған, ситтән килгән ҡала кешеләре ярата тип, көҙгө, хатта фикус гөлдәре алып ҡуйған.

Китапта, әйткәндәй, Иҫке Ябалаҡлының тарихи фотоһүрәттәре бар: XX быуат башындағы башҡорт ауылында хатта ике ҡатлы йорттар булған, бер генә һалам башлы өй ҙә юҡ (фотоһүрәттә күрергә мөмкин – Р.Ғ.). Бик хәлле, матур йәшәгән халыҡ, ауыл үҫешкән булған. Дәүләкәндә йәшәгән Фризен фамилиялы немец кешеһе лә ауылда йыш булған, ул типография тотҡан. Уның фотолары үҙе бер ҡомартҡы, сөнки уларҙа Ябалаҡлының тарихи күренеше, кешеләре һынланып ҡалған.

– Әйтеүегеҙсә, китабығыҙҙы Рәшит ағай Шәкүргә лә уҡытып өлгөргәнһегеҙ?

– Эйе, Рәшит ағай йөкмәткеһе менән танышып сыҡты, рецензия яҙҙы. Был китап миңә шуның өсөн дә айырыуса ҡәҙерле. Ул Рәшит Закир улының фатихаһын алды, уның исеменә бәйле ҡәҙерле ҡомартҡы булып ҡалды.

Ижадыма баһа биргән тағы бер абруйлы шәхесебеҙ – Розалия Солтангәрәева.

Китап күңелендә башҡорт атына, уның аша халҡыбыҙ тарихына ҡарата хөрмәт, ғорурлыҡ йөрөткән һәр кемгә ҡыҙыҡлы булыр, тип ышанам.

Айрат Нурмөхәмәтов фотоһы.