Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайының 30 йыллығына ҡарата

ҒӘЙНӘЛӘР ҠЕҮӘТЕН ТУПЛАҒАН ЕР

Пермь башҡорттары ҡоролтайы юбилей билдәләне

Ошо көндәрҙә Пермь крайында ҙур сара үтте — Барҙа районы Барҙа ауылында Пермь крайы башҡорттары ҡоролтайының 25 йыллығына арналған тантаналы саралар уҙҙы. Башҡортостан Республикаһынан Пермь крайына ҙур делегация килде, уның составында Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы Президиумы һәм Башҡарма Комитеты ағзалары, киң мәғлүмәт саралары вәкилдәре, мәҙәниәт, спорт эшмәкәрҙәре бар ине.

Боронғо, көслө ырыу

Пермь крайында, Кама йылғаһы буйында борон-борондан баш­ҡорттар йәшәгән. Төньяҡ башҡорт­тары составына ингән Ғәйнә — иң ҙур һәм боронғо ырыуҙарҙың бе­реһе. Улар башҡаларҙан алдараҡ аҫаба тормошҡа күскән һәм ерҙе эшкәртә башлаған. Тәүгеләрҙән булып үҙ теләктәре менән Рус дәүләтенә ҡушылғандар.

Географик яҡтан бер-береһе менән төньяҡтан сиктәш булған Пермь крайы менән Башҡортостан Республикаһын тығыҙ сауҙа-иҡтисади, фәнни-техник, социаль һәм мәҙәни бәйләнештәр тоташтыра, 2014 йылда төбәктәр араһында хеҙмәттәшлек тураһында Килешеү төҙөлгән. 2021 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, Пермь крайында 16 302 башҡорт йәшәй. Улар үҙҙәренең милли тамырҙарын — туған телен, милли мәҙәниәтен, йолаларын ҡәҙерләп һаҡлай. 2010 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, үҙҙәрен башҡорт тип 32 730 кеше иҫәпләгән; 2002 йылда — 40,5 мең кеше, 1987 йылда — 62 мең кеше таныған, йәғни Пермь крайының башҡорт йәмәғәтселеге алдында башҡорт этносын, туған телен һәм мәҙәниәтен һаҡлау проблемаһы тора. Уларҙың күпләп йәшәү урындары — Барҙа, Көйәҙе, Пермь райондарында, Пермь һәм Чернушка ҡалаларында. Бөгөн Пермь крайы биләмәһендә 13 башҡорт ҡоролтайы эшләй, улар край ҡоролтайы составына инә. Пермь (Барҙа) башҡорттары — ҙур һәм боронғо Ғәйнә ҡәбиләһе башҡорттары вариҫтары. Ғәйнә ырыуы башҡорттарынан төрлө өлкәләрҙә үҙен танытҡан бик күп күренекле шәхестәр сыҡҡан. Кантон начальниктары Адутовтар; Санкт-Петербургта тау училищеһына нигеҙ һалған Рәсәй мәғдән сәнәғәтсеһе, йәмәғәт һәм сәйәси эшмәкәр Исмәғил Тасимов; шулай уҡ билдәле мәғдән сәнәғәтсеһе, Уҫа даруғаһы Ғәйнә улусы старшинаһы, башҡорттарҙан торған Уложенная комиссияның беренсе депутаты Туҡтамыш Ишбулатов; ишан, мәғри­фәтсе Ғата хәҙрәт, Пугачёв полковнигы Батырҡай Иткинин, билдәле журналист, сценарист Һәм режиссер, бик күп башҡорт һәм татар йырҙары авторы Насүр Юрышбаев һәм башҡалар — ғәйнә башҡорттарының сағыу вәкилдәре, улар башҡорт халҡы тарихында эҙ ҡалдырған.

Хеҙмәттәшлек күп яҡлы

Сарала рәсми ҡунаҡтар — Бөтә донъя башҡорттары Ҡоролтайы Президиумы рәйесе, РФ Дәүләт Думаһы депутаты Эльвира Айытҡолова, Пермь крайы губернаторы Хакимиәте етәксеһенең беренсе урынбаҫары Леонид Политов, Пермь крайы губернаторы Хакимиәтенең милли һәм дини мөнәсәбәттәр департаменты директоры Анастасия Субботина, Барҙа муниципаль округы башлығы Хәлил Алапанов һәм башҡалар ҡатнашты.

Эльвира Айытҡолова Башҡортостан Башлығы Радий Хәбировтың сәләмләү һүҙҙәрен еткерҙе, республика наградаларын тапшырҙы. Ҡоролтайҙың Президиумы рәйесе билдәләүенсә, Пермь башҡорттары ҡоролтайының эшмәкәрлеге күп яҡлы. Улар туған телде, мәҙәниәтте һәм йолаларҙы һаҡлауға ҙур өлөш индерә.

— Глобалләшеү шарттарында милли үҙенсәлекте һаҡлап ҡалыу зарур. Был үҙ тарихына, мәҙәни ҡиммәттәренә битараф булмаған кешеләрһеҙ мөмкин булмаҫ ине. Беҙ тиҫтәләгән төрлө форумдар, ғилми-ғәмәли конференциялар, йолаларҙы, мәҙәниәтте һәм телде һаҡлауға йүнәлтелгән саралар үткәргән урындағы башҡорт йәмәғәт ойошмаларының эшмәкәрлеген юғары баһалайбыҙ. Ҡуян ауылында һәм Пермь ҡалаһында билдәле мәғдән сәнәғәте эшмәкәре Исмәғил Тасимовтың хәтерен мәңгеләштереү; «Ғәйнәләр: халҡым, туған телем һәм тарихым ата-бабаларҙан ҡалған алтын китапта» проекты сиктәрендә Туҡтамыш Ишбулатовҡа һәйкәл ҡуйыу; Ғәйнә башҡорттарына арналған стеланы Үҙик (Елпачиха) ауылына ингән урында халыҡ инициативаһы буйынса урынлаштырыу; 20-се Башҡорт полкы яугирҙәренә — 1812 йылғы Ватан һуғышында ҡатнашыусыларға мемориаль таҡтаташ асыу; «Ғәйнәләр: халҡым, туған телем, тарихым ата-бабаларҙан ҡалған алтын китаптарҙа» проектын тормошҡа ашырыу сиктәрендә Барҙа ауылының Дуҫлыҡ аллеяһында арт-объекттар асыу тантанаһы һәм башҡа ваҡиғалар төбәк тарихында сағыу һәм әһәмиәтле мәлдәр булып тора. Әйткәндәй, күп проекттар Башҡортостан Республикаһы Башлығы һәм Пермь крайы губернаторы гранттарына тормошҡа ашырылды, — тип һыҙыҡ өҫтөнә алды Эльвира Ринат ҡыҙы.

Пермь крайы губернаторы Хакимиәте етәксеһенең беренсе урынбаҫары Леонид Политов край губернаторы Дмитрий Махониндың сәләмләүен еткерҙе һәм фиҙакәр әүҙемселәргә наградалар тапшырҙы.

— Башҡорт халҡы Пермь крайы тарихында мөһим урын биләй. Башҡорттарҙың йолалары, ҡиммәттәре урындағы халыҡ өсөн бик мөһим. Шуға ла беҙ Ҡоролтай менән һәр яҡлап хеҙмәттәшлек итәбеҙ һәм уларҙы Пермь ерендә милләт-ара татыулыҡты, тыныслыҡты тәьмин итеү эшендә үҙебеҙҙең партнерыбыҙ, эшлекле иптәшебеҙ тип иҫәпләйбеҙ. Ойошма төбәк биләмәһендә йәшәгән башҡорт халҡының ҡиммәттәрен һаҡлау эшенә ҙур өлөш индерә. Беҙ Ҡоролтай һәм Башҡортостан Республикаһының власть органдары менән артабан да хеҙмәттәшлек итергә өмөтләнәбеҙ, — тине Леонид Вячеславович.

Ғәйнәләр тарихы тәрән һәм төплө

Юбилей программаһына килгәндә, сара сиктәрендә Пермь район башҡорттары ҡоролтайҙары күргәҙмәләре ойошторолдо. Сағыу экспозицияларҙа Ғәйнә башҡорттарының мәҙәниәте, йолалары асыҡ сағылыш тапҡан.

Пермь башҡорттары ҡоролтайының 25 йыллығы сиктәрендә Барҙа мәҙәниәт һәм ял үҙәгенең тыуған яҡты өйрәнеү музейында «С.И. Руденконың башҡорт халҡының тарихына һәм этнографияһына индергән өлөшө» темаһына түңәрәк өҫтәл үтте. Пермь крайы губернаторы хакимиәтенең Милли һәм дини мөнәсәбәттәр департаменты директоры Анастасия Субботина сәләмләү һүҙе менән сығыш яһаны. Сара барышында Рәсәй һәм совет археологы, антропологы, этнологы, гидрологы Сергей Руденконың мемориаль таҡтаташының презентацияһы үтте һәм Туҡтамыш Ишбулатов бюсына сәскәләр һалыу ойошторолдо.

Башҡортостан Башлығының грант проекттары менән Пермь крайы башҡорттары ҡоролтайы рәйесе Рәсил Мөхәмәтйәнов таныштырып үтте, Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы рәйесе, БР Дәүләт Йыйылышы депутаты, БР Стратегик тикшеренеүҙәр институтының социаль-мәҙәни анализ үҙәге мөдире Юлдаш Йосопов С. И. Руденко хеҙмәттәрендә башҡорт халҡының килеп сығышы тураһындағы мәғлүмәттәр хаҡында һөйләне. Юлдаш Мөхәммәт улы тыуған яҡты өйрәнеү музейына "Башҡортостан халыҡтары атласы«н бүләк итте һәм Башҡортосьтан фәндәр академияһының Тел һәм әҙәбиәт институтныды һаҡланған Сергей Руденконың архив документтарының күсермәләрен тапшырҙы.

«Сергей Руденко һәм Пермь крайы этнографияһы» темаһына доклад менән Рәсәй Фәндәр академияһы профессоры, тарихсы, этнограф Александр Черных сығыш яһаны. Тарих фәндәре кандидаты, Өфө фән һәм технологиялар университеты доценты Нурислам Ҡалмантаев Пермь еренең билдәле кешеләре тураһында әйтеп үтте. Шулай уҡ түңәрәк өҫтәл эшендә Пермь муниципаль округының Югов урта мәктәбе директоры, Пермь муниципаль округы Думаһы депутаты, Пермь крайының Туризм буйынса балалар советы кураторы Юлия Ветрова, Пермь ҡалаһы башҡорттары ҡоролтайы башҡарма комитеты рәйесе Радик Ғарипов ҡатнашты.

Ғ. Туҡай исемендәге Барҙа гимназияһының тамаша залында "Аҡбуҙат«балалар әҙәби-нәфис журналы вәкилдәре менән осрашыу үтте. Баҫманың яуаплы секретары, Башҡортостандың атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт саралары хеҙмәткәре Миңлегөл Тайсина Барҙа уҡыусылары менән осрашты, Башҡортостан тарихы буйынса викторина үткәрҙе һәм балалар журналына нисек әкиәт яҙыу тураһында ижади әңгәмә үткәрҙе. «Тамыр» балалар-үҫмерҙәр телеканалы Пермь крайына бер көнгә иртәрәк килеп, Башҡортостандың билдәле мәғдән сәнәғәте эшмәкәре Исмәғил Тасимов тыуып үҫкән Ҡуян ауылында булды. Ул Рәсәйҙәге тәүге техник юғары уҡыу йорто — Г.В. Плеханов исе­мен­дәге Санкт-Петербург дәүләт тау институтына нигеҙ һалыусы булараҡ билдәле. 1770 йылда И. Тасимов тау эше буйынса белгес­тәр әҙерләү өсөн училище асыу, уға аҡса бүлдертеү тәҡдиме менән Берг-коллегияға мөрәжәғәт иткән. 1773 йылда Екатерина II указы менән ошондай юғары уҡыу йорто асылған.

Телеканал вәкилдәре урындағы уҡыусылар менән осрашты, билдәле ватандаштар тураһында документаль фильмдар серияһынан Исмәғил Тасимов тураһында фильм күрһәтте, шулай уҡ «Тамыр» телеканалының йәш тикшеренеүселәре өсөн «Асыш» медиапроекты еңеүсеһе Сулпан Мәүлитова менән осрашты. Ул «Родон һәм кеше һаулығы» проекты менән икенсе урынды яулаған. Ә был көндә "тамыр«ҙар Барҙа гимназияһы уҡыусыларына «Атайсал. Беҙҙекеләрҙе бел» документаль фильмдар циклынан фильм күрһәтте, викторина һәм фильм тураһында фекер алышыу үткәрҙе, йәш тикшеренеүселәр өсөн «Асыш» медиапроекттың презентацияһы булды.

Мәҙәни төрлөлөк — асылыбыҙ байлығы

Чернушка ҡала округы башҡорттары ҡоролтайы рәйесе Зәүә Махатова, Пермь крайы Чернушка районында дүрт меңдән ашыу башҡорт йәшәй, тип билдәләй.

— Беҙҙең ерҙәрҙә Танып, Ғәйнә башҡорттары бик дуҫ йәшәй. Бынан 25 йыл элек беҙ Чернушка ҡалаһында ҡоролтай ойошторған инек. Шул мәлдән башлап үҫтек, нығындыҡ, төбәк ойошмаһына әүерелдек. Барлыҡ сараларҙы, байрамдарҙы төбәк кимәлендә үткәрергә тырышабыҙ. Чернушка районында «Сулпан» башҡорт фольклор ансамбле эшләй, унда 50-нән ашыу бала шөғөлләнә. Беҙ туған телдә аралашабыҙ, ҡурай, ҡумыҙҙа уйнарға өйрәнәбеҙ. «Ғилмияза» ансамблендә шул балаларҙың олатай, өләсәйҙәре шөғөлләнә, улар ҙа беҙҙең менән сығыш яһай. Күптән түгел, «Күсмә халыҡтар» мәҙәни бәйгеһен үткәрҙек, бихисап коллективтар менән аралаштыҡ. Ғөмүмән, Пермь ерендә төрлө милләт вәкилдәре менән дуҫ, татыу йәшәйбеҙ, — ти Зәүә ханым.

Ул Асҡын районының Баҙансат ауылында тыуған, 1984 йылда Пермь өлкәһе Уҫы ҡалаһының педагогия училищеһына уҡырға ингән. Студент йылдарында уҡ фольклор йүнәлешле төрлө сараларҙа әүҙем ҡатнашҡан. 1994 йылдан Пермь өлкәһенең Чернушка ҡалаһында төпләнгән. Тынғыһыҙ булмышлы милләттәшебеҙ Кама буйы башҡорттарының мәҙәниәтен, йолаларын, телен тергеҙеү, һаҡлау маҡсаты менән «Сулпан» башҡорт фольклор ансамблен ойошторған һәм Ғәйнә башҡорттарының рухи байлығын үҫтереү буйынса өҫтәмә белем биреү программаларын үҙләштергән. 2019 йылда «Сулпан» башҡорт балалар фольклор ансамбле «Өлгөлө балалар коллективы» исеменә лайыҡ булған.

2008 йылда ул «Ғилмияза» фольклор төркөмөн ойошторған. Ансамбль өлкәнең бөтә сараларында ла әүҙем ҡатнаша. 2009 йылдан алып Зәүә Фәнил ҡыҙы Чернушка районы башҡорттары ҡоролтайына етәкселек итә. Шулай уҡ әүҙем милләттәшебеҙ Пермь крайы башҡорттары ҡоролтайы һәм Губернатор Хакимиәте ойошторған сараларҙың режиссеры, алып барыусыһы булараҡ та сығыш яһай. 2019 йылда уға Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре исеме бирелгән.

Рухи байлыҡ — төрлөлөктә

Барҙа мәҙәниәт һәм ял үҙәгендә Ватанды һаҡлаусылар йылына арналған квиз-уйын үтте. Шунда уҡ Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы Президиумы ағзаһы, журналист, прозаик, «Башҡортостан ҡыҙы» журналының баш мөхәррире Миләүшә Ҡаһарманова менән ижади осрашыу ойошторолдо. Ул «Башҡортостан ҡыҙы» журналының тарихы һәм идеологияһы тураһында һөйләне, журналдың презентацияһы менән сығыш яһаны. Баҫмала Свердловск, Ҡурған, Ырымбур, Һамар, Һарытау, Төмән, Силәбе өлкәләрендә, Татарстан Республикаһында, Пермь крайында Һәм Рәсәй Федерацияһының башҡа субъекттарында йәшәгән башҡорттарҙың тормошо даими сағылыш таба.Шулай уҡ осрашыу сиктәрендә «Айгөлөм» (гитара менән) һәм «Шайморатов генерал» йырҙарын башҡарыу буйынса флешмоб һәм "Сәләм"китабының презентацияһы үткәрелде.

Урындағы Боҙ аренаһында билдәле совет һәм Рәсәй хоккейсыһы Рәшит Ғимаевтың оҫталыҡ дәресе үтте, ул әүҙем йәшәү рәүеше һәм спортты үҙ итеүселәрҙе, үҫмерҙәрҙе йыйҙы. Барлыҡ сараларҙан һуң Барҙа мәҙәниәт һәм ял үҙәгенең тамаша залында Пермь крайы башҡорттары ҡоролтайының 25 йыллығы хөрмәтенә арналған тантаналы сара үтте, унда урындағы сәхнә оҫталары ла, Башҡортостан Республикаһы вәкилдәре лә ҡатнашты. Пермь башҡорттарын ҙур юбилей менән ҡотларға Рәсәйҙең һәм Татарстандың атҡаҙанған артисы, Башҡортостандың халыҡ артисы, С. Юлаев исемендәге дәүләт премияһы, Халыҡтар дуҫлығы Ордены кавалеры Нәзифә Ҡадирова, аккомпаниатор-концертмейстер, Башҡортостандың халыҡ артисы Ғәли Алтынбаев; Башҡортостандың халыҡ артисы Әлфиә Юлсурина; Башҡортостандың атҡаҙанған артисы, Ш.Бабич исемендәге йәштәр премияһы лауреаты, халыҡ-ара һәм республика конкурстары лауреаты Илнур Хәйруллин, Башҡортостандың атҡаҙанған артисы, халыҡ-ара, Рәсәй һәм республика конкурстары лауреаты Искәндәр Ғәзизов килгәйне.

Сәхнә оҫтаһы Нәзифә Ҡадирова байрамды бик юғары баһаланы:

— Сара бик күркәм булды. Халыҡтың ихлас килеүе, рухлы булыуы, беҙҙе матур итеп ҡаршы алыуы күңелебеҙгә май булып яғылды. Ҡул эштәренә бик үҙенсәлекле, матур күргәҙмә эшләгәндәр — урындағы мәҙәниәт менән танышыу өсөн был бик ҡулай. Әлбиттә, бындай байрамдарҙы ойоштороу бик мөһим, сөнки халыҡты берләштерә, аралаштыра ул. Уларҙың урындағы диалектта, үҙ телдәрендә һөйләшеп-аралашыуы, туған моң-көйҙәрен иҫтәренә төшөрөүе бик тә кәрәкле ғәмәл. Беҙгә, артистарға ла, килгән тамашасылар өсөн дә ҡыҙыҡлы осрашыу булды, ҡушылып йырлап ултырыуҙары, алҡышлауҙары ҡиммәт. Ошондай саралар үтеп торғанда беҙҙең халҡыбыҙ, моңобоҙ, телебеҙ мәңге йәшәр, тигән ышаныста ҡалам, — тине сәхнә легендаһы Нәзифә Жәүәт ҡыҙы.

...Яҡшы күршелек мөнәсәбәттәре, ижтимағи күренеш булараҡ, Федерацияның төбәк-ара субъекттары араһында ғәҙеллек, демократия, хеҙмәттәшлек һәм толерантлыҡ принциптарына таянып ҡорола, ул төбәк-ара интеграцияны, эшмәкәрлектең бөтә өлкәләрендә партнерлыҡты, күп милләтле халыҡ традицияларын трансляциялауҙы, инновацион мөхитте үҙ эсенә ала. Урындағы башҡорттар ҡоролтайының төп бурысы — этномәҙәни үҙенсәлекте һаҡлау, башҡорт теленең позицияларын нығытыу. Халҡыбыҙҙың йәшәү шарттары, хәле, кәйефе һәм күңел торошо — былар барыһы ла урындағы ҡоролтайҙың күҙ алдында булырға тейеш. Туған тел, тарихи хәтер һәм йәштәрҙе илһөйәрлек рухында тәрбиәләү милләтебеҙҙең артабанғы үҫешен һәм ышаныслы киләсәген тәьмин итәсәк. Әгәр дәүләт структуралары һәм йәмәғәт ойошмалары матди һәм рухи йәшәйеште берләштереп шләһә, был прогресс өсөн, шулай уҡ төбәктәрҙә тыныс һәм гармониялы йәшәү өсөн ныҡлы нигеҙ булып торасаҡ.